АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВ

( 1872– 1938)

Шы?армашылы? ?мір жолы. ХХ ?асырды? бас кезіндегі саяси-?леуметтік ?оз?алыс ?ріс алып, ке?ге ?анат жая бастауыны? басты себебі, ?о?амды? ?мірді? ?рінде жа?а т?л?алар к?зге т?сіп, ?лтты? сананы жа?а ?ріске ба?ыттау?а ?мтылуында еді. Соларды? ішіндегі к?рнектісі ?лтты? ?лы ?стазына, рухани к?семіне айнал?ан дара т?л?а Ахмет Байт?рсынов болатын. Ол ХХ ?асыр басында?ы ?аза? с?з ?неріндегі ?лтты? биік рухынан н?р ал?ан жа?а сарын – ?лт-азатшылды? ба?ытты? негізін ?алап, азатты?ты? а? жолын ?сынды.

Ахмет Байт?рсынов 1872 жылы 5-?ырк?йекте ?азіргі ?останай облысы ?.Жангелдин ауданыны? Тор?ай атырабында?ы А?к?л жа?асында д?ниеге келген.

1917 жыл?ы а?пан революциясынан кейін елде ?лт-азатты? саяси к?рес к?рт беле? алады. Халы??а шынайы бостанды? іздеген ?аза? интеллигенциясыны? ?кілдері ?рт?рлі партиялар мен ?йымдар ??ра бастады. А.Байт?рсыновты? осынау замана а?ымында?ы істерден тыс ?алуы м?мкін емес еді. Сол т?ста ?лтты? те?дікті а?са?ан Ахмет ?з пікірлестерімен бірге «Алаш» атты партия ??рып, 1917 жылды? жазынан Алашорда жетекшілеріні? біріне айналады. Осы партияны? бірінші ж?не екінші съезінде ?йымдастырушылы? ?ызмет ат?арып, ол авторларыны? бірі болып саналатын «Алаш» партиясын ??руды? жобасы ал?аш «?аза?» газетіні? 1917 жыл?ы 21 ?арашада?ы санында жарияланады.

1937 жыл?ы 8 ?азанда Алматыда ?сталып, 1938 жылы желто?санны? 8 к?ні жазы?сыздан жазы?сыз ату жазасына б?йырылып, атылады.

Міне, ?з ?лтыны? рухани ой-санасын ?рістетуді, отаршылды? езгіден азат етуді ма?сат т?тып, бар білімін, ?айрат жігерін со?ан арна?ан ?лы т?л?а осылайша 64 жасында еліне те?дік ?переді деп ???ан Ке?ес ?кіметіні? ?а?арлы ?кімінен ?аза тапты. Біра? А.Байт?рсынов кейінгі ?рпа?ына мы? жыл азы? боларлы? рухани м?ра ?алдырып кетті.

А.Байт?рсынов ?дебиеттану саласында да ?лан?айыр е?бек етті. 1923 жылы «Ер Сайын» жырын, 1926 жылы «23 жо?тау» атты жина?ты М?скеуден шы?арып, ал?ы с?з жазып, т?сініктемелер берді.

Ал ?дебиетке ?атысты келелі ой-пікірлеріні? бастау к?зі – 1913 жыл?ы «?аза?» газетінде жариялан?ан «?аза?ты? бас а?ыны» деген ма?аласы болып табылады. Б?л ?лы Абай шы?армашылы?ы туралы жазыл?ан ал?аш?ы ?ылыми ма?ала еді.

А.Байт?рсыновты? ?аза? ?дебиеттану ?ылымына ?ос?ан аса зор ?лесі – 1926 жылы басылып шы??ан «?дебиеттаныт?ыш» атты ?йгілі е?бегі. Ахметті? осы кітапта т???ыш рет ?аза? тілінде т?зген аны?тамалар мен терминдері уа?ыт ?тсе де ?з ??нын жой?ан емес.

Ахмет Байт?рсыновты ?лкен а?ын ретінде танытатын екі жина?ы бар. Оны? бірі – 1909 жылы Петербургте жары? к?рген «?ыры? мысал» – мысал аудармалары. Екіншісі – 1911 жылы Орынборда жары? к?рген «Маса» атты ?ле?дер жина?ы.

Мысал аудармалары. Ахмет Байт?рсынов шы?армаларыны? ?лкен саласыны? бірі – поэзия. Б?л – негізінен замана талабы, уа?ыт с?ранымынан туында?ан шы?армашылы? ізденіс жемісі. Орысты? ата?ты мысалшысы И.А.Крылов шы?армашылы?ына айры?ша назар аудар?ан а?ын, оны? к?птеген шы?армаларынан ?з ?ажеттілігін тауып, «?ыры? мысал» деген атпен аудармаларын 1909 жылы Петерборда бастырып шы?арды.

Осы т?р?ыдан ал?анда, «?ыры? мысал» жина?ында?ы аудармаларды? «А??у, Шортан ??м Шаян» мысалымен ашылуы Ахмет ?шін белгілі бір ма?саткерлікті танытардай. Ол осы мысал ар?ылы сол кездегі ?аза? ?міріндегі е? бір келе?сіз жайды – ел бірлігіні? жо? екендігін аса бір к?рделі м?селе ретінде к?терген.

«?ыры? мысалды?» ?лкен тобы адамдарды? бойында?ы к?ре алмаушылы?, іштарлы?, к?ншілдік туралы м?селелерге арнал?ан. Б?ларды зер сала отырып о?ы?анда, ?з хал?ын осынау жаман ?асиеттерден арылтуды арман етіп, ма?сат т?т?ан азаматты? жан тол?анысын, ?здіксіз ?мтылысын ай?ын сезінеміз. М?ндай мысалдар?а «Ж?ргіншілер мен иттер», «Маймыл», «?лес», «А?аш», «?гіз бен Ба?а», т.б. жатады. «Ж?ргіншілер мен иттер» мысалында к?ншілерді? с?зіне, іс-?рекетіне бола кібіртектемей, ілгері басуды уа?ыздайды. Аха? б?л мысалды сол т?пн?с?адан ауыт?ытпай аудар?ан. Мысалда?ы о?и?а мазм?ны т?гелдей са?талып, ?ибратты т?жырымы да Крыловпен ?штасып жатады.

Ахмет ?аза? ?міріне ?атысты ділгір де дертті м?селелерге келгенде ?зіндік ой ?станып, негізгі сюжеттік желіні дамытып немесе жа??ыртып, ?з заманына сай мысалды? ?ткірлігін арттыра т?суді ма?сат ететінін а??ару ?иын емес. Ал жеке адамдар арасында?ы ?рт?рлі жа?дайлар?а, адам бойында?ы жаман ?деттерді к?рсетіп, одан арылу?а уа?ыздауда ?лы мысалшы сал?ан да??ыл жолдан ауыт?ымайды. ?йткені ол жаман ?деттер адамны? ?лтына, ?о?амды? ?атынастар?а т?уелді емес.

В.Г.Белинский Крылов мысалдарын к?ркемдік ?уаты мен саяси- идеялы? салма?ына ?арай басты-басты ?ш топ?а б?леді. Оны? айтуы бойынша бірінші топта?ы мысалдарда мысалшы о?и?аны баяндап ?ана шы?ып, а?ыл айтумен шектеліп отырады. Екінші топта?ы мысалдарда а?ыл айтуды поэзия же?е бастайды. Ал ?шінші топта?ы мысалдары – на?ыз сатиралы?, поэзиялы? шы?армалар. А.Байт?рсынов Белинский шартты т?рде жіктеген осы ?ш топтан да мысалдар т?ржімала?ан. Ахметті? сол кезде алдына ?ой?ан екі ма?саты болды. Біріншісі – ?лі де болса, ?ара??ылы?ты? «?алы? ?й?ысында» м?лгіген ?з хал?ына ой тастап, білімге ?мтылдыруды, артта ?алу себебін ашып, оны? басты кесапаттарын к?рсетуді ма?сат етеді. Сонды?тан ол ?аза?ты? ??ымына, тыныс – тіршілігіне сай к?ркемдігі басым, ?ибраты мол мысал ?лгілерін та?дады.

Ахмет Байт?рсыновты? алдына ?ой?ан екінші ма?саты – халы?ты ?о?амды?-?леуметтік к?кейтесті м?селерді танып білуге ?ндей отырып, азатты?ты? а? жолын а??арту, бостанды??а ?мтылу?а ж?н сілтеу.

«?ыры? мысал» жина?ы ?ш рет басылып жары? к?рді. Ал?аш 1909 жылы Петербург ?аласында, 1913 жылы Орынборда, 1922 жылы ?азанда басылып шы?ты. «?ыры? мысалда?ы» шы?армаларды та?ырыбы жа?ынан ?лкен екі топ?а б?луге болады. Оларды? бір тобы о?у-білімге, адамды?-адалды??а ?ндеу, е?бек?орлы??а т?рбиелеу, адамды?, азаматты? ?асиеттерді са?тау, елді ынтыма?-бірлікке ша?ыру?а негізделсе, келесі тобы елді? елдігін са?тау, езгіде ?ал?ан елді азатты??а, бостанды? жолында к?ресуге ?ндеу болып келеді.

Ел бостанды?ын а?са?ан, о?ан ?ол жеткізуді? жолын іздеген Ахмет ?шін Крылов мысалдарын аудару таптырмас т?сіл еді. Отаршылды? саясатты? озбырлы?ын сезе т?ра, патшалы? ?кімдерді? ?анаушылы? ?аныпезерлігін к?ре отырып, ?ндемей ?алуды ж?н к?рмей, ?зегіне запыран болып жинал?ан ащы шынды?ты ?алайда сырт?а шы?ару?а тырыс?ан Ахмет Крыловтан ?зі екшеген «40 мысал?а» ж?гінді.

Ахметті? мысалшы ретіндегі ерекшелігіні? е? басты ?асиеті – т?л туынды жасай білгендігінде. А. Байт?рсынов Крылов мысалында?ы сюжеттік желіні ?з уа?ытына ?йлестіріп, ?аза? хал?ыны? та?дырында?ы ділгір м?селені к?теруге пайдаланып, "негізгі т?пн?с?а?а ойластырып, к?ркем ой?а ой ?осып, суретке сурет ?осып, пікірді ?штап" (Р.Н?р?алиев) таза ?аза?и т?л туынды жаса?ан.

А?ын поэзиясында?ы азатшыл рух. Отаршылды? к?рсауында?ы ?лтыны? бостанды? алу жолына поэзиясын ?ару еткен а?ын – Ахмет Байт?рсынов. Ол XX ?асырды? бас кезіндегі ?аза? ?дебиетінде ?лт-азатшыл ба?ытты баста?ан поэзиясында аударма ар?ылы насихатта?ан ойларын ай?ындай т?сті. ?ршіл де т??керісшіл сарында?ы жалынды жырлар ту?ызды. С?йтіп, ?аза? ?дебиетіндегі жа?а ба?ытты? бастауы іспетті "Маса" жина?ы 1911 жылы д?ниеге келді. Ол – Ахметті? а?ынды? ата?ын ке?інен жайып, ?з т?сында?ы ?аза? а?ындарыны? алды??ы ?атарына шы?ар?ан туынды.

А. Байт?рсынов ?з ?ле?дерінде ?нер-білімні? ??діретіне табыну?а, олардын ?адір-?асиетін ата? пен шен, мансап пен байлы? к?зіне айналдырмау?а ?ндеп, Абай та?ылымын ?рі ?арай жал?астырды. Абай д?ст?рін ?стан?ан Ахмет ?з ?ле?дерінде ?ара??ылы? ??ша?ында м?лгіген хал?ына: "Аш к?зінді оянып" деп ?оз?ау салып, ?ран к?тереді.

А. Байт?рсынов ?ле?деріндегі а?артушылы? сипатты? ?зіне дейінгі а?ындардан ?згешелігі бар. Ол ?нер-білімді халы?ты? санасын оятып, ?згені? езгісіндегі т?рмысыны? себеп-салдарына к?з салдырар бостанды??а ?мтылуды? н?рлы с?улесі деп санайды. Бостанды? ??ымы б?рын?ы поэзияда басты ой нысанасы болып к?рінбесе, Ахмет ?ле?дерінде ол негізгі та?ырып, ?ле?ге ?зек болар ойды? "темір ?азы?ы" іспеттес. Абай, Ыбырай ту?ан хал?ыны? та?дырына к?йзеліп, ?ркениетте озы? кеткен ?зге халы?тармен иы? тірестіруді, "тіл ?стартып, ?нер шашпа?тан" іздесе, Ахмет оны бостанды? ?шін к?респен байланыстырады. Оны? ?зіне дейінгі са?ла? а?ындардан бір ?адам ілгері бас?анды?ы да, поэзиясыны? салма?тылы?ы мен ??діреті де осында. Аха?ны? "Досыма хат", "Жи?ан-терген", "Анама хат", "Жау?а т?скен жан с?зі", "Жауап хаттан", т.б. ?лендеріні? тегеурінді ?уаты осы бір ??тырар ой а??арында жатыр.

"Маса" жина?ына енген ?ле?дерден, ?сіресе, кейінгі басылымдарына енген ?ле?дерінен т??керісшіл рух, 1905-1907 жылдарда?ы тол?улардан ?анаттан?ан тас?ын к?шті? серпілісі ?ш?ын шашады.

А?ынны? азаматты? поэзиясынан оны? ?мірлік ?згерістерге белсенді ?атынасы к?рініс беріп, ?о?амды? ?айраткерлігін ай?ындай т?седі. Поэзияны? саяси-?леуметтік м?нін арттыра т?суге, жетілдіре т?суге тырысуы содан. ?сіресе, "?а…?аласына", "Ж?ртыма", "А?ын ініме", ''Жауап хаттан" т?різді ?ле?дері оны? ко?амды? ?айраткерлік ба?дарламасын мейлінше аша т?седі. Оларда жеке бас?а ?атысты к?йініш-с?йініштен, ?асірет-?ай?ыдан г?рі, халы? ?амын жеген азаматты? поэзиясыны? халы?ты? сипаты басым жатыр.

?лы Абайдан т?лім алып, ?ле? ??діреті ар?ылы халы??а ой салып, саналы іс-?рекетке, к?реске ?ндеу – Ахмет поэзиясы ?келген жа?а арна. Сонды?тан да ?аза? поэзиясында Аха? сал?ан жа?а ба?ыт – ?лтты? бірлік пен ?лтты? азат-ты?ты жырлау, бостанды?ты? биігіне алып шы?ар жолды к?рсетіп, ж?н сілтеу

?орыта айт?анда, Ахмет Байт?рсынов шы?армашылы?ы XX ?асырды? бас кезіндегі ?аза? ?дебиетіні? даму тарихында?ы биік белес болып ?ала бермек. Ол ?аза? ?дебиетіндегі на?ыз ?лт-азатшыл поэзияны? негізін ?алап, ?аза? поэзиясына азатты??а ?мтыл?ан азаматты? жыр ?лгісін алып келді.

Студенттерге ?зін-?зі ба?ылау с?ра?тары мен тапсырмалар:

1. А. Байт?рсыновты? шы?армашылы? ??мырнамасы

2. «?аза?» газетіні? ?аза? ?дебиетін дамытуда?ы ат?ар?ан ?ызметі.

3. "?ыры? мысал" жина?ында?ы аудармаларды? т?л туындылы? сипаты.

4. Ахмет Байт?рсыновты? "Маса" жина?ында?ы идеялы?-к?ркемдік ізденістер.

5. Ахмет Байт?рсыновты? ?аза? руханиятында?ы орны.

Реферат та?ырыптары:

1. А. Байт?рсынов ж?не ?аза? ?дебиетіндегі ?лт-азатшыл ба?ыт.

2. А.Байт?рсыновты? т?ржімашылды? ?ызметі.

3. А.Байт?рсыновты? а?ынды? ерекшелігі.

4. А.Байт?рсынов – ?дебиет зерттеушісі.

5. А. Байт?рсынов шы?армашылы?ыны? зерттелуі

С?Ж та?ырыптары:

1. А. Байт?рсынов шы?армашылы?ыны? басты та?ырыптары.

2. А?ын ?ле?деріндегі идеялы?-к?ркемдік ізденістер.

3. А?ын аудармасында?ы азаматты? сарын.

4. «?дебиеттаныт?ыш» – ?дебиеттануды? негізін ?ала?ан кітап.

Данный текст является ознакомительным фрагментом.