ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАС КЕЗІНДЕГІ ӘДЕБИЕТ

ХХ ?асырды? бас кезіндегі ?аза? ?дебиеті шартты т?рде 1900-1920 жылдар аралы?ында?ы мерзімді ?амтиды. Б?л кезе?дегі ?дебиетке т?н ?зіндік ерекшеліктер мол. Алдымен, ХХ ?асыр бас кезіндегі ?дебиет жалпы ?аза? ?дебиеті тарихында?ы е? бір жемісті де т?рлі ізденістерге толы кезе? болып табылады.

ХХ ?асырды? басы – ?аза? хал?ы б?кіл ?о?амды? ой-пікірді? жа?аша ?рлеуіне ба?ыт алып, Ресей патшалы?ы т?мшала?ан ой-сананы? ояну д?уіріне жол аш?ан кезе?. Ендеше ?лтты? сананы? ?ркенді саласы ?дебиетті? к?рт ал?а басуы, ?о?амды? ой-сананы? к?рсеткіші ретіндегі ?аза? баспас?зіні? осы кезе?де д?ниеге келуі – д?уір талабы ?келген ?згеріс. Б?л т?ста Абай д?ст?рін жа?ашылды?пен дамыт?ан Ш?к?рім шы?армашылы?ы ?зіндік биігіне к?терілсе, Ахмет, Міржа?ып, С?лтанмахм?т, Ма?жан т.б. т?різді бірегей таланттар к?ркемдік де?гейі жо?ары туындыларын жариялай бастады.

?аза? кітаптарыны? даму тарихына арнал?ан е?бектерде ХХ ?асырды? бас кезінде ?аза? кітаптарыны? сапалы? жа?ынан да, санды? жа?ынан да к?рт ?суі д?лелді айтыл?ан. М?селен, зерттеуші ?. Жиреншин 400 кітап атауы мен 180 басылымды атаса, кітап шы?ару ісін тере?дей зерттеген С. Есова, У. Суханбердина, Д. Сейфуллиналар 480 кітап атауы мен 720 басылымды к?рсетеді.

Абай, А. Байт?рсынов, М. Дулатов, М. К?пеев, ?. ?арашев, М. ?алтаев, т.б. кітаптарын ?аза? ж?рты ?ызы?а да ??марта о?ыды.

?о?амды? ?мірді? ж?не ?леуметтік дамуды? айнасы баспас?з десек, ХІХ ?асырды? ая? шенінде шы?а баста?ан отаршыл ?кімшілікті? «Т?ркістан уалаяты», «Дала уалаяты» секілді ?аза? тілінде ?осымшасы бар ресми газеттерімен бірге, ХІХ ?асырды? басында жа?а сипатта?ы еркін басылымдар д?ниеге келді. «Серке» (1907ж.), «?аза?стан» (1911-1913ж.ж.), «Ешім даласы» (1913ж.) газеттері, М.Сералин шы?ар?ан «Ай?ап» (1911-1915ж.ж.) журналы ж?не А.Байт?рсынов шы?ар?ан жалпы ?лтты? ?о?амды?-саяси ??м к?п тиражбен тара?ан «?аза?» (1913-1918ж.ж.) газеті ?аза? ?лтыны? саяси-?леуметтік ой-санасына т?рткі салып, м?дениет рухын септі.

ХХ ?асырды? бас кезінде ?аза? даласында о?уды? екі т?рі болды. Біріншісі м?сылманды? о?у деп аталады. Ол араб ?ліпбиімен о?ытатын мектептер еді. ?асыр басында ескі ?адим ?дісі жойылып, жа?а «жадид» атты п?н негіздерін о?ытатын ?діс беле? алды. ?аза?ты? к?п зиялылары, а?ын- жазушылары ?уелде осы мектептерден білім алды..

Сонды?тан да орысша білімі бар ?аза? зиялылары сан жа?ынан ал?анда, Орта Азияны мекендеген халы?тар ішінде біршама жо?ары т?р?ан болатын. Ал осы зиялыларды? к?пшілігі ?здеріні? а?артушылы?, ?о?амды? ?ызметтеріне ?оса, ?аламгерлікті серік етті. Олар ?рт?рлі аударма шы?армалары, т?л туындылары, публицистикалы? е?бектері ар?ылы халы??а ой салып, ?о?амды?- ?леуметтік ?мір шынды?ын аша білді.

ХХ ?асырды? бас кезіндегі жазба ?дебиет (ба?ыттар) – ХІХ ?асырда?ы ?аза? ?дебиетіні? жал?асы ретінде дамуымен бірге, ?зіндік ?рнегін де тап?ан ?дебиет. ?о?ам шынды?ын к?ркемдікпен суреттеудегі жазушы ерекшелігі т?рлі ба?ыттарды? ?алыптасуына алып келді. 1905 жылдан кейінгі ?дебиетте ?лт-азатшыл (А. Байт?рсынов, М. Дулатов, М.Ж?мабаев, т.б.), а?артушы-демократты? (М. Сералин, С. Д?нентаев, С.Торай?ыров, т.б.) ба?ыттар беле? алды. Б?рыннан ?дебиетімізде бар діни- а?артушылы? ба?ытты (М.Ж. К?пеев, М. ?алтаев, Н. Наушабаев, Ш.Ж??гіров, т.б.) ?ос?анда осы кезе? ?дебиетінде ?ш ба?ыт ?ркен жайды. Діни-а?артушы ба?ытта?ы а?ындар?а т?н бірнеше басты белгілер бар. Біріншіден, б?лар – діни мектептерде о?ып, м?сылманша білім ал?ан а?ын-жазушылар. Оларды? орыс о?уымен, орыс жазушыларыны? шы?армаларымен ат?сті ?ана танысты?ы болды. Екіншіден, б?лар – шы?ыс ?дебиетін, оны? т?рлі ?деби мектептерін жетік біліп, озы? ?лгілі д?ст?рінен ?йреніп, шеберлік т?сілдерін ?з шы?армашылы?тарында ке?інен пайдаланып, шы?ыс классиктері де?гейінде жазу?а талпын?андар. ?шіншіден, б?ларды? к?пшілігі ірі медреселерде білім алып, Ташкент, Б??ара, ?азан, Стамб?л сия?ты діни орталы?тарда болып, ислами ?дебиетті? классикалы? ?лгілерімен танысып, діни ілімні? ?ыр-сырын жетік ме?гергендер болды.

Б?л ба?ытта?ы а?ын-жазушыларды? кейбірі Ш?ді Ж??гіров, А?ылбек Сабал?лы, Ж?сіпбек Шайхыслам?лы, Шорая?ты? Омары, М?улекей Ж?машев, т.б. біры??ай ?исса-дастандар, шы?ыс ?лгісіндегі поэмалар, шы?ыс ?дебиетінде бар бір сюжетке бірнеше а?ын жарыса шы?арма жазатын н?зирашылды? деп аталатын д?ст?рді дамытты.

А?артушы-демократты? ба?ытта?ы а?ын-жазушылар ХХ ?асырды? бас кезіндегі ?аза? ?дебиетіні? ?ркендеуіне ?лшеусіз ?лес ?осты. Олар ?аза? ?дебиетін шын м?ніндегі жазба ?дебиет де?гейіне к?терді.

Оларды? к?бі орыс мектептерінде білім ал?ан, орыс тілін жетік білетін, о?уын кейін т?рлі о?у орындарында жал?астыр?ан, орыс ж?не батыс ?дебиетін жа?сы білетін жандар еді. Сонды?тан да олар орыс, батыс ?дебиеттеріне еліктеп, сол де?гейде шы?арма жазу?а талаптанды.

А?артушы-демократты? ба?ытта?ы а?ын-жазушылар шы?армашылы?ы шын м?ніндегі сыншыл реалистік д?режеге к?теріліп, д?ние ??былысын ке?, тере? негізде ашты. Б?л ба?ытты? ?кілдеріне таза ?деби шы?армашылы?пен айналысып, к?сіптік де?гейдегі жазушылы? шеберлікке к?терілген С.Торай?ыров, М. Сералин, С. Д?нентаев, т.б. а?ын-жазушылармен бірге, шы?армашылы?ы а?артушылы?-?стазды? ?ызметтерімен ты?ыз байланыста ?рістеген С. К?беев, Б. ?тетілеуов, Т. Жомартбаев сынды тікелей а?артушылы? та?ырыпта ?алам тербеген а?ын-жазушылар да жатады.

?шінші ба?ытты? ?алыптасуына ХХ ?асырды? басында жа?а ?леуметтік саяси к?ш – ?лтжанды зиялы топты? пайда болуы жан-жа?ты ?сер етті. Оларды? к?бі шы?армашылы?пен айналыс?анды?тан да, ?з шы?армаларында бостанды?, те?дік, азатты? идеяларын ту етіп к?терді. Ал ?здеріні? саяси к?з?арастарында елді? жігін ажыратпай, бірт?тас етіп біріктіруді к?здеді. Сонды?тан е? басты м?селе ретінде саяси т?уелсіздікті нысана етіп ?оя білді. ?лтты? жан-жа?ты дамуы, ?ркендеуі ?лтты? салт-д?ст?рлерді са?тай отырып, ?зге ?ркениетті елдерден ?йренер еркіндік салтымен жетілуде деп білді. О?у-а?артуды, ?нер-білімді ел т?уелсіздігі жолында?ы саяси к?реске пайдалану?а ?рекеттенді. ?деби шы?армаларында ?лтты? сананы оятуды, к?рескерлік рухты к?теруді басты нысана етіп ?оя білді. Сонды?тан да оларды? шы?армашылы?ында?ы к?ркемдік ?діс-т?сілдер азатшыл оймен ?штасып жатты. ?лт-азатшыл ?дебиет ба?ыты ?кілдері ?андай да бір ?деби шы?арма болсын, о?ан ?лтты? м?рат т?р?ысынан талап ?оя білді. С?йтіп, ?аза? ?дебиетіндегі ?зінен б?рын?ы Дулат, Шортанбай, М?рат, Махамбет д?ст?рлерін жа?а арнада дамытты. Халы?ты саналы іс-?рекетке ?ндей отырып, тапты? ?айшылы?ты емес, ?лтты? бірлікті жырлап, ?лт т?тасты?ын са?тауды к?здеді. Б?л ба?ытты? ірі ?кілдері Ахмет Байт?рсынов, Міржа?ып Дулатов, Ма?жан Ж?мабаев шы?армашылы?ында Ресей империясы отаршылды? езгісіні? б?кіл сипаты толы??анды ашылды.

Жалпы, ХХ ?асыр бас кезіндегі ?дебиетке т?н басты ерекшелік – ?лт ?амы ?ай ба?ыт а?ын-жазушысыны? шы?армашылы?ы болсын орта? та?ырып ретінде к?рініс табуы. Олар ?з ?лтыны? ?зге ?ркениетті елдерді? ?атарынан к?рінуінін а?сап, ел тілегінен шы?ып, ?дебиетті? ?лтты? рухын шыр?ау биікке к?терді. ?аза? хал?ыны? алдында т?р?ан биік ма?саттарды ?р?айсысы ?л-?адірінше, ой-?рісіні? жеткен ?ырынан тани отырып, негізгі м?селе ретінде ал?а тартты.

ХХ ?асырды? бас кезіндегі жанрлы? ізденістер. ?лкен ?леуметтік та?ырыптарды д?уір талабына лайы? суреттеуде ?аза? ?дебиетіні? алдында кесек те к?рделі шы?армалар жазу ?ажеттігі туды. Осы?ан орай ?аза? а?ын-жазушылары іргелі жанр?а бет б?ра бастады. Поэзия жанрында М.Сералинні? «Г?лк?шима», «Топ жар?ан», С.Торай?ыровты? «Кедей», «Адас?ан ?мір», М.Ж?мабаевты? «?ор?ыт», «О?жетпесті? ?иясында», «Батыр Баян», т.б. д?ниеге келді. Оларды? та?ырыптары ?рт?рлі еді. М?селен, «Г?лк?шима?а» ?йел те?сіздігі ар?ау болса, «Топжар?ан», «О?жетпесті? ?иясында» поэмаларында Кенесары баста?ан ?лт-азатты? к?теріліс жырланды. С.Торай?ыров поэмаларында ?леуметтік те?сіздік, адамны? ?о?амда?ы орны м?селелері к?терілді.

?аза? ?дебиетінде прозаны? к?рделі жанры – роман ХХ ?асырды? басында пайда болды. ?аза? ?аламгерлері д?уірді? аса к?рделі м?селелерін басты та?ырып етіп алып, оларды мейлінше тере? ашып к?рсетуге тырысты. М. Дулатовты? «Ба?ытсыз Жамал», С. К?беевті? «?алы? мал», С. Торай?ыровты? «?амар с?лу» сия?ты романдары – жас прозамызды? даму де?гейін белгілейтін шы?армалар. Осы туындыларды? басты кейіпкерлері: Жамал, ?айша, ?амар бейнелері – сол кездегі ?аза? ?ыздарыны? іс-?рекетін, мінез-??л?ын, б?кіл болмысын тану?а м?мкіндік беретін типтік образдар. Б?л романдарда біраз к?ркемдік жетістіктерге ?ол жеткізілді.

Ол кездегі прозамызды? ?йрену, ?алыптасу сатысында екенін еске алса?, оларды? орта? жетістігі роман жанрыны? ал?аш?ы ?арлы?аштары болуымен бірге замана шынды?ын ашып к?рсетіп, кейінгі ?скеле? прозамызды? дамуына игі ?серін тигізуінде.

Жа?а ?асыр бас кезіндегі ?зекті м?селелерді к?ркем ?нерде бейнелеуге ?дебиетіміздегі ты? да тосын жанрларды? бірі драматургия ?осылды. ?аза? драматургиясыны? тырна?алды туындылары жазыл?ан с?ттен-а? ?олданыс?а т?сіп, далалы? сипатта?ы ша?ын сахналарда ?ойыла бастады.

?ай ?лтты? болсын, ?азіргі кемелденген драматургиясы б?гінгі к?йінде ?мірге келе ?ойма?аны белгілі. ?аза? драматургиясы да б?гінгі жеткен биігіне сан ?илы ?иынды?тар ар?ылы келді. М?нда, е? алдымен, ауыз?а ілінері – Б. Серкебаевты?«Жер дауы» (1912), «?ызыл б?зау» (1913), «Ба?сы» ( 1914), «?йел те?дігі» (1915), «?азиза» (1915),К?лбай То?ысовты? «Наданды? ??рбаны» (1915), Алматы уезіні? начальнигі А.И. Лихановты? «Манап» драмасы (1913).

«Наданды? ??рбаны» ?аза?ты? ескілікті наданды? за?ыны? ішкі сыр- сипатын ?шкерелеп, халы?ты ?нер-білімге ша?ыру міндетін – ислам дініні? кертартпалы? ?ырын ашу, халы?ты? озы? ойына ?ре салып, сана-сезімін улап келген д?мше дін иелеріні? ?намсыз іс-?рекетін сынау, ?шкерелеуді басты проблема етіп ?ой?ан а?артушылы? ба?ытта?ы шы?арма болды.

ХХ ?асыр басында ?дебиетті? ??лашын ке?ге жайып, ?ркендеуіне ?аза? баспас?зіні? дамуы е? басты ?оз?аушы к?ш бол?анын атап ?туіміз керек. «Ай?ап», «?аза?», «?аза?стан», «Ешім даласы» сия?ты баспас?з беттерінде ?дебиетімізді? ірілі-?са?ты ?кілдері ?з шы?армаларын жариялап отырды. Б?л басылымдар ?з кезегінде жа?а шы?армалар?а сын айтып, ба?ыт берді.

А.Байт?рсыновты? «?аза?ты? бас а?ыны», «?дебиетімізге к?з салу», «Роман не н?рсе?», «Білім жарысы», ?.Б?кейхановты? «Сын», «?ара ?ыпша? ?обыланды», «?ал?аман – Мамыр», М.Дулатовты? «Абай», «Манап драмасы», «Наданды? ??рбаны», С.Торай?ыровты? «?аза? тіліндегі ?ле? кітаптары жайынан», «?ле? мен айтушылар», Р.Марсековты? «?дебиет жайынан» т?різді ?деби-танымды? ма?алалары мен сын-рецензиялары осы басылымдарда жары? к?рді.

?орыта айт?анда, ХХ ?асырды? бас кезінде ?аза? жазба ?дебиеті мейлінше ?ркен жайып, биік жетістіктерге ?ол жеткізді. Осы кезе?де идеялы?-к?ркемдік ізденістер ке?інен дамып, ?аза? ?дебиеті жанрлы? т?р?ыдан байи т?сті.

Студентерге ?зін-?зі ба?ылау с?ра?тары мен тапсырмалар:

1. ХХ ?асыр бас кезіндегі ?аза? даласында?ы тарихи ж?не ?о?амды?-?леуметтік жа?дай сипаты.

2. ?аза? зиялыларыны? ?о?амды?-саяси к?рестеріні? к?ріністері.

3. ХХ ?асыр басында?ы басылымдар ж?не оларды? ?деби-к?ркем шы?армашылы?пен байланысы.

4. ХХ ?асыр басында?ы ?аза? ?дебиетінде ?деби ба?ыттарды? басты ерекшеліктері.

5. ХХ ?асыр басында?ы жазба ?дебиет ?ркендеуіні? негізгі сипаттары.

Реферат та?ырыптары:

1. ХХ ?асыр басында?ы ?о?ам ж?не ?дебиет

2. ХХ ?асыр басында?ы ?аза? ?дебиетіндегі негізгі а?ымдар-ба?ыттар.

3. Шы?армашылы? т?л?алар ?станымдары мен ізденістеріні? басты ерекшеліктері.

4. ХХ ?асыр басында?ы ?аза? басылымдарында?ы ?дебиет м?селелері.

5. ХХ ?асыр басында?ы ?аза? прозасы.

С?Ж та?ырыптары:

1. XX ?.б. ?о?амды?-?леуметтік жа?дай ж?не ?дебиет.

2. XX ?.б. ?аза? зиялыларыны? саяси к?з?арасы.

3. XX ?.б. оку-а?арту ісіні? ?ркендеуі.

4. XX ?.б. ?аза? баспас?зі.

5. XX ?.б. ?аза? ?дебиетіні? зерттелуі.