ШӘКӘРІМ ҚҰДАЙБЕРДІҰЛЫ

(1858-1931)

Шы?армашылы? ?мір жолы. ХХ ?асырды? басында?ы ?аза? ?дебиеті тарихында?ы ірі т?л?аларды? бірі – Ш?к?рім. Ол – тікелей Абайдан т?лім алып ісін ал?а апарушы, ?лы а?ынны? с?з ?неріндегі жал?асы. ?ле?дері, поэмалары, романы, ??гімелері, аудармалары, ма?алалары, ?ара с?здері – Ш?к?рім ?алдыр?ан ?лмес туындылар.

Ш. ??дайбердиев 1858 жылы 11 шілдеде Шы??ыстау б?ктерінде д?ниеге келген. Ол – Абайды? немере інісі.

А?ын 1931 жылы ?азан айында д?ниеден ?тті.

Ш?к?рім ?зіні? жарты ?асырдан астам шы?армашылы? жолында мол ?деби м?ра ?алдырды. А?ын шы?армаларыны? басым к?пшілігі ?азан т??керісіне дейін жазылып, біразы баспада жарияланып, кезінде ?з ба?асын ал?ан.

А?ын лирикасы. Ш?к?рім – е? алдымен ойшыл а?ын. Азаматты? поэзия?а т?н биік ас?а?ты?, ?мір ??былысына тере? ??ілген таным–тол?ам Ш?к?рім ?ле?деріні? басты идеялы? т??ырына айналды. А?ынны? шынайы азаматты? болмысын, а?ынды? сенім к?зін ай?ындайтын басты та?ырыптар – ?орша?ан орта, таби?ат ?лемі, тартысты ?о?ам, ?о?амда?ы адам, оны? болмысында?ы ?адір-?асиет, адамгершілік ?а?идалары ж?не мінез-??лы?, т?рбие негізі. Сонды?тан да, жалпы адамзат?а т?н асыл ?асиеттер адалды? пен ?ділдік, білімділік пен е?бек?орлы?, парасаттылы? пен зиялылы? м?селелерін жырлау?а келгенде Ш?к?рімге келер а?ын жо?. Ш?к?рім Абайда?ы ?нер-?ылым?а ?ндеуді? арнасын ?лтыны? бостанды?ы жолында?ы к?реске б?ру?а ?мтылып, шы?армасыны? негізгі ?зегіне айналдырады. Ш?к?рім ?стан?ан сыншылды?ты? басты міндеті – ?мір шынды?ын на?ты к?рсете отырып, ?мір ??былыстарын шынайы бейнелеу ар?ылы о?ырман ойын ояту. Ш?к?рімні? лирикасы сыршыл сезімге толы. ?ле?деріні? к?ркемдік бояуы ?аны?, н?зіктікке бай болып келеді. Абай ?ле?інен табылатын суреткерлікке т?н белгілер Ш?кірімні? лирикасынан да бой к?рсетіп отырады.

А?ынны? поэмалары. Ш?к?рімні? т?л-туындысы ретінде саналатын ?ш поэмасы бар. Олар «?ал?аман – Мамыр», «Е?лік – Кебек», «Нартайла? пен Айс?лу».

«?ала?аман – Мамыр» – Ш?к?рімні? іргелі шы?армаларыны? бірі. Екі ?ашы?ты? махаббат трагедиясын ар?ау еткен б?л поэма ?ал?аман мен Мамыр арасында?ы ?ашы?ты? сырын шертеді. Поэмада екі ?ашы?ты? махаббаты романтикалы? сарында бейнеленген. А?ын сюжеттік желіге тарихи о?и?аларды негіз ете отырып, ?аза?ты? б?рын?ы т?рмысын, ?дет-??рпын ке?інен к?рсететін махаббат драмасына ??рыл?ан дастан жазып шы??ан.

Ал «Е?лік – Кебек» поэмасын автор ел ішінде а?ыз?а айнал?ан, бол?ан о?и?аны? ізімен жаза отырып, екі жасты? махаббат тргедиясыны? жеке адамны? ?асіреті ретінде ба?аламай, сол т?ста?ы ?аза? ?о?амыны? ?аса? ?а?идаларын ескілікті сананы? ?асіреті ретінде бейнелеуге ?мтылады.

«Е?лік – Кебек » поэмасы ?ткен тарихи о?и?а?а ?зіндік к?з?арасымен, кейіпкерлерін жа?аша сомдауымен, к?ркем тілмен ?аза? поэзиясын жа?а биіктерге к?теруімен ерекшеленеді.

Прозалы? шы?армалары. Ш. ??дайбердиев ?ле? ?лкесінде ?ана е?бек етіп ?оймай, ?аза? прозасына да ед?уір ?лес ?осты. Олар, мыналар: «Т?рік,?аза?, ?ыр?ыз ??м хандар шежіресі», «М?сылманды? шарты», «Трактаты», «Б?йшешек ба?шасы» атты ??гімелер топтамасы, «М?нді с?здер» атты офоризмдері, «Шын ба?ты? айнасы», «Мен жетпіс екі жас?а келгенше» тол?амдары ж?не «?діл мен Мария» романдары.

Ш?к?рім ??гімелері шы?ысты? мазм?нда, халы? ауыз ?дебиетіні? ?лгісімен жазыл?ан ?ибратты?-дидактикалы? сарында?ы д?ниелер. Авторды? ?ай ??гімесін алса? та, бай?алатын ерекшелік ша?ын ?ана о?и?а, аз с?зден ?ибратты? ?лгі алатын ?орытынды жасап отыруы. Ш?к?рімні? ша?ын прозалы? шы?армаларында бірде адам болмысын, та?дырын жан-жа?ты суреттеуге тырысса енді бірде к?нделікті ?мір ??былыстарыны? кейбір к?ріністері, сыр-сипаттары туралы тол?амды ой ж?йеленеді. ?ара с?зді шы?армаларыны? ішінде к?лемі жа?ынан да, к?терген м?селесі жа?ынан да ау?ымдысы «?діл мен Мария» романы. Автор шы?армасын «?ай?ылы роман» деп те ата?ан. А?ын б?л ?ай?ылы романды 1925 жылы май айында, Шы??ыс тауыны? сыртында?ы Ша?па?та 67 жасында жаз?ан. Романда ескі ?аза? ауылыны? 1910 жылдарда?ы ?мір т?рмысы, сол кездегі ?леуметтік те?сіздік суреттері, с?йгеніне ?осылса да зорлы? пен ?ділетсіздікті? ??рбаны бол?ан. ?йел та?дыры шыншылды?пен суреттеледі. Романны? идеялы? нысанасымен ?леуметтік астарына келетін болса?, м?ндада ?аза? ?о?амында?ы ?йел те?сіздігі, махаббат еркіндігі жолында?ы к?ресі ар?ау бол?ан.

Ш?к?рім шы?армасын о?и отырып, сол кездегі халы?ты? т?рмыс-тіршілігін, ?дет-??рпын, этнографиясын, салт-д?ст?рін ?орша?ан орта таби?атын ?тымды пайдалан?анын бай?аймыз. Ш. ??дайбердиевті? «?діл мен Мария» атты прозалы? шы?армасы – ?лтты? ?дебиетімізді байыт?ан, ?з заманыны? шынды?ын д?л, шынайы жеткізе білген, бізді? ?дебиеті тарихымызлдан ?зіне лайы? орын алу?а тиіс, к?ркем шы?армаларды? бірі.

Сонымен Ш?к?рім – ?дебиетті? к?птеген жанрларында туындылар жаса?ан ?аламгер. Шы?армашылы?ыны? басты та?ырыптары сол кездегі ?аза? ?о?амыны? бір саласын ?амты?ан. Ол ?сіресе, Абай ?лгісін шашуда елеулі е?бек етті. Сонды?тан Абай д?ст?ріндегі к?ркемдігі жо?ары, мазм?н, т?р жа?ынан сонылы?ы басым, ?лкен ?о?амды?-?леуметтік м?ні бар лирикалар ту?ызды. Абай ?стан?ан а?артушылы?, гуманистік к?з?арасты ?атты ?олдады.

Студенттерге ?зін-?зі ба?ылау с?ра?тары мен тапсырмалар:

1. Ш. ??дайбердиевті? шы?армашылы? ??мырнамасы

2. А?ын лирикасында?ы Абай д?ст?рі.

3. "М?нді с?здер" жина?ында?ы ??гімелерді? т?рбиелік сипаты.

4. Ш. ??дайбердиевті? «Е?лік – Кебек» дастаныны? идеялы?-к?ркемдік ерекшеліктері.

5. Ш. ??дайбердиевті? ?аза? руханиятында?ы орны.

С?Ж та?ырыптары:

1. Ш?к?рім шы?армашылы?ыны? басты та?ырыптары.

2. А?ын ?ле?деріндегі идеялы?-к?ркемдік ізденістер.

3. А?ын аудармасында?ы к?ркемдік д?ст?р.

4. «?діл мен Мария» – ?аза? ?дебиетіні? табысы.

5. Ш?к?рім ?арас?здеріні? таби?аты.

Реферат та?ырыптары:

1. Абай ж?не Ш?к?рім шы?армашылы? ?арым-?атынас туралы.

2. Ш?к?рім поэзиясында?ы ой тере?дігі.

3. Ш?к?рімні? заман шынды?ын ашуда?ы ізденістері.

4. А?ын поэзиясыны? ?зіндік ерекшелігі.

5. Ш?к?рім шы?армаларыны? зерттелуі.