МӘШҺҮР ЖҮСІП КӨПЕЕВ

(1858-1931)

Шы?армашылы? ?мір жолы. М?ш??р Ж?сіп К?пеев 1858 жылы Баянауылда Найзатас деген жерде д?ниеге келген. Ол 5 жасында медресеге барып, ал?аш?ы д?рісін алады. Кейінірек М. К?пеев Б??ара, Т?ркістан, Ташкентке бірнеше рет барып, білім жетілдірген. 1907 жылы а?ынны? 3 кітабы жары? к?реді («Хал-ахуал», «Сарыар?аны? кімдікі екендігі», «Тірлікте к?п жаса?анды?тан к?рген бір тамашамыз» атты кітабында замана шынды?ын суреттеп к?кейкесті м?селелерді к?тере білді. Суреткер а?ын ретінде ілгерішіл ой айтып, ?о?амды? ?мірді ?леуметтік шынды? т?р?ысынан к?рсете алды. Сол т?ста?ы саяси ахуалды д?л а??ар?анды?тан, ?ле?деріндегі ой-орамдары ?аза?ты? алды??ы ?атарлы зиялыларыны? ой-пікірлерімен ?штасып жатады. «Хал-ахуал» жина?ында а?ын отаршылды?пен ере келген кесірлі ??былыстарды ашып к?рсетіпел-ж?ртын ?анап отыр?ан билер мен ?кімдерді?, озбыр байларды? жа?ымсыз бейнесін суреттейді. «Сарыар?аны? кімдікі екендігі» кітабында?ы ?ле?дерінде ?лт-м?ддесін к?бірек к?теріп, халы?ты ояну?а, ?нерге, о?ып жетілуге, м?дениетті ел болу?а ша?ырды.

М?ш??р Ж?сіп К?пеев – негізінен діни-а?артушы а?ын. Шы?армашылы?ында?ы басты желі діни-таным т??ірегінен ?рбіп жатады. Я?ни, діни-таным оны? ?рбір айтар ойына, тол?амына тірек ?ызметін ат?арады. М?ш??р Ж?сіпті? ел жайына, ?лт м?селесіне арнал?ан ?ле?дері азатшылды?, бостанды?, т?уелсіздік ??ымдарын ал?а шы?арады. Ол еркіндік пен ?ділдік ?стемдік ??р?ан елді а?сап ?ана ?оймай, сол еркіндік пен т?уелсіздікке жеткізер ?ділетті жолбасышы да іздейді. ?ле?дерінде соларды? ?з к?кейіндегі ?з ойында?ы бейнесін сомдайды.

М?ш??р Ж?сіп К?пеев ?ле? тол?ауларымен бірге мысалдар да жаз?ан. А?ынны? «Жарты нан хикаясы» атты мысал ?ле?і ?зіні? тере? м?нділігімен де, айтар ?сиетіні? ?релігімен де ??нды. А?ын адамны? жар?ыра?ан жал?ан н?рсеге ?уестігін ?зінде барды місе т?тпай ?згедегіге ?ызы??аннан опы? жейтін мінезін міней к?рсетеді. А?ын ойыны? ?зегі – дінні? ?ибадаттары мен ?мірдегі адамды? істі? б?тіндігі, бірлігі. М?ш??р Ж?сіпті? т?лім-т?рбиеге ба?ыттал?ан мысал ?ле?іні? бірі – «Шайтанны? саудасы». Шайтан бейнесі ар?ылы ол адамдар бойына ?йір еткен ?асты?, жауызды?, жаманды?тарды таратушы тылсым к?ш иесін к?рсетеді. Сол ар?ылы адамдар арасында?ы алауызды?, з?лымды?, ?ыз?анша?ты?, ?тірік айту, ?айбатты? ?ркен жай?анды?ын ме?зеп ж?не ел ішінде соны таратушыларды, ?з?зілді? тіліне ергіштерді ?ткір сын?а алады. Онысы мысал жанрыны? таби?атына сай орынды шы??ан. А?ынны? мысал ?ле?дерін ?арастыра келе т?йгеніміз, б?л жанрда да а?ынны? діни-а?артушылы? ба?ытынан алша?тамай, ?айта сол ба?ытта?ы ойын ?рістете т?скендігін а??арамыз.

Дастандары. М?ш??р Ж?сіп – бірнеше ірі дастандар да жаз?ан а?ын. Біра? олар кезінде жарияланбай, ?олжазба к?йінде тара?ан. Оны? кейбірі жеке адамдарды? ?мірін ?зек етсе («Жантемір ?ажы», «Шонтыбай ?ажы», «Н?сіп хан» т.б.), енді бірі ??ран сюжеттерінен, шы?ысты? желіден алынып, соларды? негізінде жазыл?ан («Жер мен к?к», «Хаятба?шы», «Ми?ыраж», «Пай?амбарды? д?ниеден ?туі туралы», «Г?лшат-Шеризат» т.б.) Жылпы ал?анда, ол діни-танымды? ойларын шы?армашылы?ында орын ал?ан ?зге та?ырыптарды? негізімен ?штастыра білген. ?р ?ле?нен дінді ар?ау ете отырып еркіндік пен азатшылды?ты ?ран ?ылып к?терген а?ын ма?сатын ай?ын а??арамыз.

А?ынны? артында ?алдыр?ан мол м?расы тек ?ле?-жырдан ?ана т?рмайды. Оны? ?з ?олымен жазып ?алдыр?ан ?олжазбасы зерттеушілерді? айтуы бойынша отыз томдай. Онда ?аза? хал?ыны? тарихы мен салт-д?ст?рі, ?нері мен ?дет-??рпына ?атысты ?шан те?із м?ра бар.

М?ш??р Ж?сіп К?пеев – ?мір бойы ?ылым-білім ?йреніп ізденіспен ?ткен. ?ылым-білім ар?ылы ?лтыны? санасын ояту?а ?мтылып, тура жолды н?с?ай білген ??лама жанны? бірі. Ол ХХ ?. басында?ы ?дебиетті? ?р т?рлі саласында ?алдыр?ан мол м?раларымен ?аза? ?дебиеті тарихыны? тарихыны? атал?ан кезе?інен ерекше орын алады.

Студенттерге ?зін-?зі ба?ылау с?ра?тары мен тапсырмалар:

1. М?ш??р Ж?сіп К?пеевті? шы?армашылы? ??мырнамасы

2. «Сарыар?аны? кімдікі екендігі» кітабында?ы ?лт м?ддесіні? к?рініс табуы.

3. "Хал-ахуал" жина?ында?ы азатты? идея.

4. Дастандарында?ы идеялы?-к?ркемдік ізденістер.

5. М?ш??р Ж?сіп К?пеевті? ?аза? руханиятында?ы орны.

Реферат та?ырыптары:

1. М. К?пеев ж?не ?аза? ?дебиетіндегі діни-а?артушылы? ба?ыт.

2. А?ын поэзиясында?ы шы?ыс та?ырыбы.

3. М. К?пеевті? а?ынды? ерекшелігі.

4. М. К?пеев мысалдарыны? т?рбиелік м?ні.

5. А?ын шы?армашылы?ыны? зерттелуі.

С?Ж та?ырыптары:

1. М. К?пеев шы?армашылы?ыны? басты та?ырыптары.

2. А?ын ?ле?деріндегі идеялы?-к?ркемдік ізденістер.

3. А?ын аудармасында?ы діни сарын.

4. «Хал-ахуал» жина?ыны? к?ркемдігі.

5. М?ш??р Ж?сіп – ауыз ?дебиеті ?лгілерін жинаушы.